БЕСЕДА
Возвишеноста на монашкиот призив
Архимандрит Софрониј
Навиката да живееме во Бога ни овозможува да живееме како да сме секогаш опкружени од бескраен и безграничен океан. Тоа е духовна „сфера“ која ја замислуваме на ваков начин: секаде е средиште – сè е и почеток, и крај, и средина. А кога треба да зборуваме за нашиот живот, принудени сме, на некој начин, да ги стесниме сите тие хоризонти и да го насочиме своето внимание само на некои аспекти oд животот.
За време на мојот, релативно долг монашки живот, се сретнав со многу бесмислени, па дури и глупави претстави за монаштвото. Длабоко сум убеден дека монаштвото е култура на која ѝ нема рамна во овој свет. Меѓутоа, човекот не доаѓа бргу до состојба во која е способен да ја препознае таа убавина, „и длабочина, и висина“ , како што вели апостолот Павле; до состојба за која великиот, генијален поет, научник и подвижник, преподобниот Јован Дамаскин, вели вака: Икона сум на Твојата неискажлива слава, иако раните од своите прегрешенија ги носам. Замислете си само: какви ли молитвени состојби биле тоа, какви ли состојби на посетување на Несоздадената Светлина му претходеле на ваквиот поетски израз, за воопшто човек да може да искаже такви зборови во присуство на Самиот Бог, да може да каже: Јас сум икона на Твојата великолепна слава! А кога човек ќе биде удостоен да види таква убавина, тогаш спознава и страдања за какви светот не ни знае!
После гледањето на неискажливата слава Божја, монахот се гледа себеси како оној што е заробен од ниски страсти, (го согледува) својот помрачен живот, својата оддалеченост од Божествената Светлина. И тогаш преподобен Јован Дамаскин вели: Плачам и ридам, мислејќи на смртта. Тоа е плач поради смртта – погубната смрт која го порази човечкиот род. И оној кој (претходно) ја видел неискажливата слава, сега почнува да плаче и да рида, гледајќи ја таа наша смртна грозотија.
Денес зборувам за тоа, бидејќи многу често, за време на мојот монашки живот, слушав лоши зборови за монаштвото, дури и во јавниот црковен живот, од оние кои што не познале – во мерата во која тоа го направил преподобен Теодор Студит – дека монашкиот начин на живот е крајна и највозвишена благодат... Бидејќи тука цело време се работи за живот пред Лицето на Великиот и Светиот Бог, иако има од оние што мислат дека монашкиот живот е бесмислен и некорисен за светот... Да, тоа е живот што не е корисен за светот, доколку се работи за приготвување храна за свињи! Но монаштвото „припрема храна“ за Ангелите. Ама, од опит ми е познато дека мораме да започнеме од азбуката. И дури потоа Бог дава созерцание на највисоката убавина и крајните степени на неискажливата слава. Тоа созерцание не доаѓа од нашиот подвиг. Многумина мислат дека монаштвото е исклучиво за неписмени селани и сиромашни жени – за оние кои се „отпад на светот“. Простете што денес се изразувам толку грубо и остро, но зборувам врз основа на сопствениот опит.
Кога бев сликар и тежнеев кон вистинската уметност, која го надминува видливиот свет и претчувствува поинаков, мисловен свет, кој не може да се види со очи, мојата напнатост беше непрестајна, деноноќна. Тогаш за човекот секој збор, секоја мисла, секое негово движење зборува за Божјото присуство. Оние што живеат надвор од Бога не можат да ја видат таа убавина. Таа убавина во голема сила ја созерцуваме токму тогаш кога на нас слегува Несоздадената Божја Светлина.
Бидејќи ви ги кажав овие неколку зборови, сепак се враќам на нашиот секојдневен живот. Од острастената состојба во која се раѓаме, мораме да преминеме во состојба на човек, токму таков како што Бог го замислил пред создавањето на светот. Меѓутоа, реалноста на нашиот живот е сепак таква што непрестајно се чувствуваме себеси како оние што се заробени од сите можни страсти.
Монашкиот живот е умствен живот. Под дејство на Божјата благодат, човековиот ум се очистува и станува носител на највозвишените созерцувања, и се нарекува највисок ум. И тој највисок ум кај монахот е во непрестајно дејствување. Една од најчестите појави што ја доживуваме кога живееме со умствено видување е совршувањето на Литургијата: како е возможно лепчето, направено со човечки труд и принесено во Олтарот, да се претвори во Тело на Самиот Бог Исус Христос? Ние Го призиваме Отецот, да Го испрати Светиот Дух на предложените Дарови и веруваме дека призивањето на сите овие (Божји) Имиња и молитвеното очекување од Бог се претвора во случување од духовен карактер. И видливиот Леб, не променувајќи го своето, видливо за очи, битие станува онтолошки потполно поинаква реалност. Бидејќи ние ги примаме Телото и Крвта на Самиот Бог, не како човечко тело, какво што тоа сега е, и не како човечка крв, туку во вид на Леб и Вино. И ги примаме Светите Дарови, созерцувајќи ги со вера. Така, на Литургијата, телесно го гледаме Лебот како појава, како „феномен“, а како она што е дадено според повисокото поимање, според нашата вера (бидејќи тоа го надминува нашето умствено поимање), во тој Леб го созерцуваме Телото на Самиот Бог.
Ова е еден од најсилните моменти за тоа што сакам да ви зборувам: на кој начин ние што сме родени во гревови, како што вели Давид во Псалмите: Во беззаконија сум зачнат и во грев ме роди мојата мајка , можеме да достигнеме осветување на целото наше битие – и на духот, и на умот, па дури и на телото?
Кога се бориме против страстите, во областа на умното видување преминуваме на друг план. Монашкиот живот не е, подигајќи ги веѓите, да ги отвориме очите без никакво размислување, да се смешкаме и „да го оставиме мозокот на пасење“. Не! Монаштвото е непрестаен напор и борба против непријателот, а непријателот е – ум со космички размери.
....Некој неупатен ќе каже: „Колку се горди овие монаси!“ Нагласувам – некој неупатен, затоа што Самиот Бог, и покрај својата безгранична возвишеност – е смирен! А доколку живееме вистински во Вистинскиот Бог ќе бидеме смирени без разлика колку Он ќе нѐ воздигнува и колку знаење ќе стекнеме – за тоа колку добро зборува отец Силуан Светогорец: И Бог секојдневно да ме воздигнува во созерцание на небесната сладост, јас пак ќе плачам заради своите гревови...
Почетокот на монашкиот живот е борба против страстите, која бара не само разумност, туку и мудрост. Се сеќавам дека зборував за тоа како треба да преминуваме од помисли што нѐ напаѓаат кон состојба на непоходна, чиста молитва. И денес, беседејќи за борбата против страстите како почеток на духовниот живот, ќе зборуваме за умното согледување на дејството на страстите во нашиот живот.
Кога внатрешното внимание на човекот-монах се наоѓа во непрестајна и крајна напрегнатост, тогаш природно се развива и станува особено чувствителен на секое движење на мислите внатре во себе. Преподобниот Никодим Светогорец, составувачот на „Добротољубието“, својата книга ја нарекува „Невидлива борба“. Ние, значи, го живееме нашиот живот во онаа умна сфера, каде – како што зборува преподобен Силуан – нашиот ум води борба против умот на непријателот. Има многу движења што не ни изгледаат сосема нормални, но кои во суштина го умртвуваат човекот, и затоа се бориме против нив, „против страстите“ од кои човекот „страда“. Кога човекот ќе стане роб на гревот, како што вели Христос, ја губи можноста да живее во домот на својот Отец. Во Евангелието Господ вели вака: Секој што прави грев, роб му е на гревот. А робот не останува вечно дома; синот останува вечно.
Зошто толкупати на ден се молиме: Удостој нѐ, Господи, овој ден да го поминеме без грев? Отците го искажале ова велико молитвословие затоа што човекот не би бил чист од гревот, дури и ако проживее само еден единствен час. И затоа, да го проживееш денот, или вечерта, или ноќта, или утрото без грев е големо достигнување. Тоа не се постигнува без труд и без болка. Според својата природа, монашкиот живот е живот секогаш преисполнет со напор, преполн со болка, преполн со тага. Зошто? Затоа што заповедите на Бога, нашиот Исус Христос, ја надминуваат секоја човечка, релативна мера, бидејќи имаат карактер на апсолутност, и затоа што монахот никогаш не знае за одмор. Дури и кога би правел чуда, монахот, сепак, себеси ќе се смета за грешен човек.
Но кои се начините на борбата против страстите? За ова мора да се учиме со години... Тоа не е универзитетско четиригодишно-петгодишно школување, тоа е школување што трае цел живот, сѐ до крајот. Шеесет и седум години сум монах и ќе ви ја кажам вистината: многу години проживеав во труд, и пак, не знам што ќе биде со мене. Се чувствувам недостоен за Бога.
Доколку зборуваме за тоа како треба да се бориме против страстите, во нашето умствено видување гревот ќе го препознаеме исклучиво преку Христовите заповеди. Човек сам не може да го препознае својот грев. И затоа Господ во Евангелието рекол: Ако не поверувате дека Јас сум Оној Кој му се откри на Мојсеј на Синај, велејќи: Јас сум Оној Кој што Сум, ќе умрете во гревовите свои. Кога, значи, станува збор за Божествената Светлина, таа сите нас нѐ надминува! И затоа монахот, кога е во нормална свесна состојба, сѐ прима на природен начин, онака како што заповедал Самиот Господ: Па така и вие, кога исполните сѐ, што ви е заповедано, речете: ‘Ние сме слуги негодни, оти го извршивме она, што бевме должни да го извршиме’.
Пс. 50, 7.
Види: Архимандрит Софрониј, Преподобен Силуан Светогорец, стр. 185.
Види: Исто, стр. 7.
Јован 8, 34-35.
И доколку, од година во година, од ден во ден го читате Евангелието, постепено ќе сфаќате дека Христовите заповеди нас нѐ надминуваат, но ние истовремено мораме да ги исполнуваме. Излегува дека таквото мислење е противречно: од една страна, тоа не е возможно, а од друга страна – тоа ни е зададено како должност. Тоа ни е невозможно кога живееме сами по свој ум и свои сили. Но, кога Бог е со нас, тоа ни станува возможно. Блажениот Силуан вели: Но, ниту тогаш тоа не е совршенство, бидејќи совршенството на земјата е недостижно и неостварливо.
Особено обележје на монашкиот живот се мудроста и расудувањето: монаштвото е свештен живот. Луѓето тоа не го гледаат и не го знаат. Меѓутоа, монаштвото е, според Теодор Студит, трет степен на благодатта – највисока благодат.
И како во себе да ги обединиме овие логички противречности? Овде доаѓа до извесно несовпаѓање со нормалната логика, бидејќи нашата формална логика не е соодветна за да го изразиме нашиот (монашки) живот.
Ако Господ рекол: Без Мене не можете да направите ништо, ние тогаш Го прашуваме: „Дали во тој случај вината е Твоја, ако ние ништо не правиме? Ти не ми помагаш, а јас сам тоа не го можам. Ти единствениот имаш Живот, а Ти одбиваш (да ми помогнеш), зарем мене ќе ми ја натовариш таа одговорност?“ Излегува дека овде некаде доаѓа до несовпаѓање. Но, Битието кон Кое се движиме, не подлежи на истите тие категории на релативност и исклучивост, како што бара формалната логика. Мораме да чувствуваме дека е наша обврска да живееме свето, т.е. без грев.
И штом ни пристапи која било страст, а тоа, на почетокот, се случува во вид на мисли–помисли, ние започнуваме борба (против неа). Минатиот пат зборував за борбата против помислите што нѐ напаѓаат.
Денес би сакал да зборувам на еден поопшт начин. Секоја мисла која по дух не одговара на заповедите од Евангелието е грев. И мораме да ја одбегнуваме. А како да ја избегнеме? Кога во нас ќе се појави каква било помисла, тогаш треба да крикнеме: „Господи, исцели го мојот ум! Господи, исцели го моето срце! Господи, исцели ме целиот! Гледаш колку се мачам кога како црв ме напаѓаат бесмислени помисли! Те молам, заштити ме! Ти знаеш дека немам други желби освен да живеам само според Твоите заповеди. Заповедта Твоја е највисок закон на севкупното мое постоење: и времено и вечно. Ти ми даде да ги засакам Твоите заповеди. Ти ми ја даде Светлина Твоја за да ја видам убавината на Божествениот живот. Ти сега спаси ме од власта на страсната похот!“ Така можеме да започнеме разговор со Бога, борејќи се против страстите.
Понекогаш тоа може да биде монолог, а понекогаш тоа поприма и облик на дијалог. Пример за еден од најретките дијалози во животот на Вселенската Црква наоѓаме кај преподобен Силуан. Кога го мачеле демонските напади, тој, сакајќи со целата сила на својата душа чисто да Му се моли на Бога, Му рекол на Христос:
– Ти гледаш дека сакам да Ти се молам, но непријателите во тоа ме спречуваат!
Господ му одговорил:
– Гордите секогаш така страдаат.
И тогаш започнал дијалогот:
– Господи, научи ме како да се смирам!
И следел еден краток, но навистина потресен одговор:
– Држи го својот ум во адот и не очајувај!
И тоа се однесува на ова умеење: како да го проживееме денот или ноќта без грев. Секоја човекова страст, бидејќи припаѓа на создадениот свет, има свој облик, изглед и енергија. Врховниот Ум раководи со нас во таа невидлива борба против непријателот со помош на благодатта, и ние, на тој начин, со таквата молитва – монолошка или дијалошка – излегуваме од разговор со непријателот и започнуваме разговор со Самиот Бог. Тој премин од „разговор со страстите“ кон разговор со Бога е она што е важно! И ако цело време разговараме со Бога, следствено, Бог ќе стане содржина на нашиот живот. А Бог Самиот во Себе е вечен Живот, Кој никогаш не се намалува. И без разлика на тоа против која страст се бориме: дали се работи за телесни страсти, или за среброљубие, или за властољубие, или за сластољубие и слични страсти, во суштина, важи истото начело: да не го предаваме својот ум на непријателот...
Спореди: Јован 8, 24, каде што пишува: „Затоа ви реков дека ќе умрете во гревовите свои; и навистина, ако не поверувате дека сум Јас, ќе умрете во гревовите свои“.
Лука 17, 10.
Спореди: Лука 18, 27.
Види: Архимандрит Софрониј, Преподобен Силуан Светогорец, стр. 136, 144, 156...
Види: Преподобен Теодор Студит, Совети за монасите, Глава 1, Добротољубие, Том 4, Москва, 1901, стр.19
Види: Јован 15, 5.
Архимандрит Софрониј, Преподобен Силуан Светогорец, стр. 20.
И повторно, во борбата против страстите нашиот ум ќе паѓа, запнувајќи како троножец за земјата. Но, ќе дојде време кога, поради нашиот труд да живееме според заповедите Божји, ќе пораснеме и ќе станеме истенчени како Ангелите. Тогаш монахот-човек го чувствува секое, и најмало движење (на духовна) озареност, секоја мисла спротивна на Бога, пред сѐ, во себе, а кога е тоа потребно, и во другите. Зошто сѐ испаѓа толку невосогласено? Затоа што во себе ги гледам гревовите и се борам против нив, а во својот брат не ги гледам гревовите. Но, земајќи го предвид ова, како да бидам духовник ако не ги гледам гревовите и на мојот брат? Значи, мора да се спои гледањето на својот грев, но и на истите тие (гревовни) болести и во мојот брат. Затоа, на почетокот, најдобро е јасно да ги согледуваме своите гревови: Удостој нѐ, Господи, овој ден да го поминеме без грев и сѐ друго ќе ви се придаде.
А начелото во борбата против страстите е ова – не предавај ги умот и срцето на страсни помисли, туку преминувај преку овие помисли, кои ни ги нуди непријателот, во разговор со Бог и молитва кон Него. Во мојата нова, не така голема книга пишувам дека „молитвата е бескрајно творештво“. Она за што денес ви зборував е само мало навестување за нештата од (ризницата) на таа духовна борба на која ѝ нема крај. Тоа е навистина бој, тоа е навистина борба! Господ рекол: Не бојте се, Јас го победив светот.
Мораме секогаш одново да се сеќаваме на зборовите на апостолот Павле упатени кон Филипјаните, кои претставуваат едно од најважните начела во нашиот живот: Затоа нека е во вас истата мисла, истото чувство кое е во Христос Исус. Целта на ова начело е нашиот ум да се вподоби на умот на апостолот Павле, кој вели: А ние имаме ум Христов. Кога нашата мисла е потполно согласна со она што го содржат заповедите, тогаш со нашиот ум чувствуваме дека се вознесуваме во сферата на Божественото мислење. Ние мораме да го знаеме ова, за да тежнееме кон него, и да не допуштиме поради незнаење сето тоа да помине (покрај нас), не оставајќи никаква трага во нас. После многу години упорен труд и подвижнички монашки живот, тоа умно видување ќе почне непрестајно да пребива во нас...
Превод: ипоѓакон Симеон Алексов
Спореди: Јован 14, 6.
Матеј 6, 33.
Архимандрит Софрониј, За молитвата, стр. 5.
Јован 16, 33.
Спореди: Филип. 2, 5.
Спореди: 1. Кор. 4, 16.
1. Кор. 2, 16
Извор: ПРЕМИН бр. 91/92