БОГОСЛОВИЕТО КАКО ТАИНСТВО
Како богослов по призив, Григориј сметал дека е обврзан на слушателите и на читателите да им разјаснува што претставува вистинско богословие: на таа тема се посветени 27. и 28. слово, а делумно и 32. Овие беседи биле одржани во Константинопол: нивниот заеднички контекст е борбата со евномијанството, или со аномејството – подоцнежна варијанта на аријанство, за кое била карактеристична претставата дека човекот може целосно да го појми Бога.
27-то слово, со кое започнува циклусот „Слова за богословието“, е напишано со зборови на разобличување – жанр традиционален за реториката. Почнувајќи со цитат од пророкот Јеремија: „Еве, Јас сум против тебе, о гордости“, Григориј ја адресира својата беседа до оние коишто, како што самиот тој вели, „ги чешаат ушите и јазикот и, како што гледам, дури и рацете, поради нашите зборови“, т.е., до своите богословски опоненти – евномијаните. Григориј се жали на наклонетоста на евномијаните спрема богословски спорови, на „софистите“ и на „словесните акробати“ кои своите слова ги разгласуваат по пазарите, со своето многусловие и наметливост ги помрачуваат свечените гозби и секој празник го прават непразничен и депримирачки: поради такиве луѓе постои опасност „нашата голема тајна“ да се претвори во приземен занает3. Во врска со ова, не може а да не се спомене св. Григориј Ниски, кој исто така ги разобличувал своите современици поради нивната прекумерна страст спрема спорови на богословски теми:
Некои, коишто вчера или завчера ги оставиле своите секојдневни работи, наеднаш станале учители на богословието, други, пак – можеби слуги, коишто не еднаш биле камшикувани и кои бегаат од ропското служење – важно философираат за недостижното... Во градот сè е полно со такви луѓе: улиците, пазарите, плоштадите, раскрсниците. Тоа се и трговци со облека и менувачи на пари и продавачи на животни намирници. Ти прашуваш за драхми, а тој почнува пред тебе да философира за роденото и за нероденото; сакаш да ја дознаеш цената на лебот, а тој ќе почне да ти зборува дека Отецот е поголем од Синот; прашуваш дали бањата е подготвена, а тој вели дека Синот произлегол од ништо.4
Богословието не е занимање за на пазар, не е предмет за страсни спорови, не е објект за дискусија меѓу световни луѓе – сметаат и едниот и другиот Григориј. Според зборовите на Григориј Назијанзин, не може секој да биде богослов, туку само оној кој води созерцателен начин на живеење и се очистува себеси за Бога; не можат сите да учествуваат во богословски дискусии, туку само оние коишто „ревносно“ се занимаваат со тоа; на крајот од краиштата, не може за секоја богословска тема да се расправа гласно:
Не може секој, ви велам, да философира за Бога, не може секој! Тоа не е ефтина работа и не е за оние што лазат по земја! Ќе додадам уште дека не може да се философира во кое било време, пред сите и за сè, туку треба да се знае: кога, пред кого и за што. И така, тоа не им е достапно на сите, туку само на оние коишто се провериле себеси и го минале животот во созерцание, а пред сè ги очистиле душата и телото, или, во крајна линија – ги очистуваат. Зашто, за нечистиот можеби не е безопасно да се допре до чистото5, како што за слабиот вид не е безопасно да се допре до сончевиот зрак. А кога можеме да философираме? Тогаш, кога сме слободни од надворешниот жабурнак и збунетост, кога нашето господство6 не се меша со расипани и обеспокојувачки слики... Зашто, навистина треба да се има слобода за да се спознае Бог... А пред кого може (да се философира)? Пред оние кои се интересираат за тоа со ревност, а не пред оние коишто со задоволство дрдорат за тоа, како за сè друго, по коњски трки, по театарски претстави, по слушање песни, по угодување на стомакот и на она што е под стомакот... За што, пак, може да се философира и во која мера? За она што ни е достапно и во онаа мера којашто соодветствува на способностите и на силите на слушателите... Јас не велам дека не треба постојано да си спомнуваме за Бога... Треба почесто да си спомнуваме за Бога одошто вдишуваме воздух!... Не забранувам постојано да си спомнуваме за Бога, туку (забранувам) постојано да богословиме; притоа не го забранувам самото богословење, како да е нешто што не е благочестиво, туку богословењето кога не му е време; не го забранувам учителствувањето, туку немањето мера...7
Ранохристијанската идеја за „тајното учење“ (disciplina arcana), заедно со нејзиниот антички претходник – барањето, карактеристично за грчките мистерии, за неразгласување на смислата на таинствата на непосветените – преку устата на Григориј добила ново толкување. Не треба да се богослови без чувство на стравопочит – вели тој – и недозволиво е догмите да се анализираат со било каков слушател – „со туѓ или со наш, со непријател или со пријател, со добронамерен или злонамерен“8. Богословието е мистерија-таинство: претворено во предмет на јавни дебати, тоа се десакрализира, ја губи својата мистична суштина:
За таинственото ќе говориме таинствено (mystikōs ta mystika phthengesthai), и за светото - свето; пред луѓе со осквернет глас нема да го изнесуваме она што не се разгласува; нема да дозволиме поголема стравопочит да покажат оние коишто им се поклонуваат на демоните, слуги на срамните митови и предмети – оние коишо попрво би ја пролеале својата крв одошто би дозволиле на непосветените да им го откријат своето учење9; како што во облекувањето, исхраната, смеењето и во начинот на одењето постои некаква пристојност, така и во словото и во молчењето треба да важи истото, дотолку повеќе што ние го почитуваме Словото заедно со другите имиња и сили Божји. Затоа нека и нашата љубов спрема богословските спорови биде во оправдани граници...10
Богословието не е ниту наука, ниту уметност, ниту професија; тоа не е ништо друго, туку мистично воздигнување кон Бога. Григориј не случајно во 28. слово се служи со сликата на Мојсеј на Синај, нагласувајќи дека вистински богослов е само оној кој е способен, влегувајќи во облакот, да комуницира лице в лице со Бога. Во таа развиена алегориска конструкција, Мојсеј символизира човек во кој богословието се раѓа од искуството на богоопштењето; Арон символизира човек кој богослови врз основа на она што го слушнал од други; Навад и Авиуд – луѓе коишто богословат врз основа на тоа што имаат висок хиерархиски степен. Но, ниту познавањето на искуството на другите луѓе, ниту свештеничкиот чин му даваат на човекот за право да богослови. Оние обични христијани, коишто себеси се очистуваат спроед Божјите заповеди, можат внимателно да слушаат проповед на богослов; неочистените не треба да земаат учество во богословски дискусии; оние, пак, коишто учествуваат во дискусиите со цел да го фатат за збор богословот и да го обвинат за догматска несигурност, треба да го напуштат соборот – нив не им е местото меѓу богословите, зашто движечката сила на богословието не може да биде злобата:
Кога ревносно ќе се искачувам на гората,... ако е некој како Арон, нека се искачи заедно со мене и нека застане покрај мене, но нека забележи дека треба да остане надвор од облакот. Ако, пак, е како Надав или Авиуд или како некој од старешините, нека се искачи, но нека застане подалеку, соодветно на степенот на своето очистување. Ако е како некој од толпата и од недостојните за такви висини и созерцувања, ако е нечист, нека не пристапува воопшто, зашто тоа не е безопасно, а ако, пак, е очистен на време, нека остане доле и нека ги слуша само грмотевицата и звукот на трубата, односно простите зборови на побожност, а на гората, пак, од која излегува чад и од која светкаат светкавци, нека гледа како на опасност и, напоредо со тоа, како на чудо за оние кои не можат да се искачат. А ако е некој зол и нескротлив ѕвер, сосема неспособен да ги прими зборовите на побожност и на богословие, нека не се крие в шума со зла помисла и со зла намера за да се фати за некоја догма или израз, и да нападне ненадејно,... туку нека застане уште подалеку, нека отстапи сосема од гората... Зашто словото, оддалечувајќи се од таквите луѓе, сака да биде претставено на тврди и камени плочи, и тоа на двете страни од плочите, затоа што во законот има и откриено и сокриено: откриено – за толпата и за оние што пребиваат доле, а сокриено – за малубројните коишто се стремат да ја достигнат височината...
Раздвојувајќи ги христијаните на „толпа“, за којашто е можен само допир со „едноставни зборови на побожност“, и на „посветени“, на коишто им се достапни тајните на богословието, Григориј ја следи идејата, традиционална за александријците, за неколку нивои на поимање на Писмото: буквално (historia) и духовно-созерцувачко (theoria). Буквалното поимање, според Ориген и Климент Александриски, е карактеристично за мнозинството, а „духовното“ – само за оние кои „во сè бараат мудрост, скриена во тајната“, односно, само на „гностиците (познавачите) на Писмото“. Како и во Писмото, така и во религијата воопшто постојат различни нивои на поимање: нешто им е достапно на сите, друго останува за малубројните. Така е и во богословењето. Вистински богослов е Мојсеј, гностик и тајновидец; сите други, во зависност од степенот на своето очистување, се наоѓаат на поголема или на помала оддалеченост од него.
За духовното очистување, како неопходен услов за богословење, Григориј зборува во 32. слово, чија основна идеја се состои во следниов карактеристичен афоризам: „Голема работа е да се зборува за Бога, но уште поголема е – да се очистуваш себеси заради Бога“. Во овој исказ очистувањето – катарсисот – не му е спротивно на богословењето: во суштина, богословењето е она искачување на висината на Синај, коешто е невозможно без претходно очистување. Григориј тука повторно не настапува против богословењето воопшто, туку против оние кои, пред да се очистат, се осмелуваат да говорат за Бога. Тој ì се враќа на својата омилена идеја дека очистено слово, слово за она што е над зборовите, над разумот и над гласот, се раѓа од молчењето:
Вие не знаете каков Божји дар е молчењето, како и тоа да се нема потреба од кој и да е збор, туку според сопствена проценка едно да избираш а друго да избегнуваш, и самиот да си ги распоредуваш како зборовите, така и молчењето! Зашто, по својата природа, секој збор е слаб и колеблив, ... а дотолку повеќе тоа се однесува за зборот за Бог – колку е неговиот предмет повисок, ревноста посилна, опасноста пострашна. Но, од што сме се исплашиле и на што се надеваме? На умот, на зборот, на гласот – ако на сите три им се заканува опасност? Зашто, да се постигне е тешко, да се разјасни е невозможно, а да се најде очистен глас е потешко од сè...
+++
За богословење не е потребен толку напор на разумот, ниту надворешно образование или начитаност, колку што е потребно смирение и скромност. Според мислењето на Григориј, смирението не се состои само во надворешниот изглед, кој често дава лажна слика, и, можеби, воопшто не е во тоа како човекот се однесува спрема другите луѓе, туку, пред сè, во тоа како тој се однесува спрема Бога. Со смирен ум не е оној кој за себе зборува малку, пред малубројни и ретко, ниту оној кој смирено се обраќа на пониските по чин, туку оној „кој умерено говори за Бога, кој знае за што да говори и за што да премолчи, во што да го признае своето незнаење, отстапувајќи му го зборот на оној кој им право да зборува; кој признава дека другиот може да биде подуховен и понапреднат во созерцувањето“. Разговорот за богословењето повторно доведува до расудувањето за мочењето и за словењето:
„А што значи тоа? Треба ли да молчиме за Бога? Тоа ли ни заповедаш? – ќе каже некој од претерано ревносните. Па, за што да говориме, ако не за тоа?...“ Не заповедам да молчите, најмудри, туку да не настојувате по секоја цена да биде по ваше; не наредувам да се сокрива вистината, но и да не учите на нешто што е спротивно на законот. Јас сум прв од оние коишто ја фалат мудроста, од оние кои ги практицираат или, во крајна линија, сакаат да ги практицираат божествените слова, и никогаш ништо не протиставив на тоа божествено занимање, за да не слушнам за себе од самата Мудрост дека сум бедник, зашто ја понижувам мудроста и ученоста. Меѓутоа, ја избегнувам неумереноста и се воздржувам од ненаситноста; јас попрво ќе прифатам да безделничам преку секоја мера, одошто да бидам прекумерно активен... Изучувај ги божествените работи, но остани во границите на дозволеното. Кажувај ги зборовите на Духот и, ако е можно, ништо друго; зборувај почесто одошто вдишуваш – зашто е добро и божествено, благодарејќи на потсетувањето за божествените работи, да се концентрираш на Бога, но размислувај за она што е заповедано. Не биди љубопитен за природата на Отецот, за тоа како Единородниот го добил постоењето, за славата и силата на Духот, за едно Божество во три... Биди брз на исповедањето на верата, ако те прашаат за тоа, а за она што е преку тоа, биди бавен, зашто во првото е опасно забавувањето, а во последното – брзањето...
Со други зборови, секој треба да биде добар христијанин и да ги знае основите на верата, но не е секој повикан да ги истражува длабочините на догмите, во коишто многу нешта треба да бидат покриени со апофатичко молчење. На сите им е достапно размислувањето и расудувањето за религиозните теми, но не на сите – проникнувањето во тајните на богословењето. Секој христијанин треба да се очистува заради Бога: колку повеќе е очистен, толку повеќе станува богослов, и толку посилно во неговата уста звучат зборовите на Духот. Вистинското богословие се раѓа во молчаливо и смирено стоење пред живиот Бог, а не во споровите на догматски теми.
(Продолжува)
Архиепископ Иларион Алфеев: „Животот и учењето на св. Григориј Богослов.“
Подготви: д-р Драган Михајловиќ