Свети Игнатиј Брјанчанинов
„Родете плодови достојни за покајание и не почнувајте да зборувате во себе: ‘Го имаме таткото Авраам!’“ (Лука 3, 8; Матеј 3, 9).
Овие зборови му припаѓаат на светиот Јован Предвесник Господов, најголемиот меѓу пророците. Јован стави крај на Стариот Завет и почеток на Новиот, станувајќи на тој начин врска меѓу нив. Служењето на Јован го предвестија старозаветните пророци; делата и проповедта на Јован се опишани од апостолите во Евангелието. Почетокот на Евангелието на Исус Христос, Синот Божји, е посветено на повеста за Јован. Како што е напишано во пророците, еве Јас го праќам Ангелот Мој пред лицето Твое, за да Ти го подготви патот пред Тебе. Гласот на оној кој повикува во пустината, подгответе го патот Господов, исправете ги патеките Негови. И крштеваше Јован во пустината, проповедајќи покајно крштевање за простување на гревовите (Марко 1, 1–4). Службата на Јован се состоеше во тоа да го подготви патот за Господ, Кој требаше да се јави во најскоро време, облечен во човештво – да ги исправи патеките за Него. Каков е тој пат? Какви се тие патеки? Тоа е човековиот ум; тоа се срдечните чувства и стремежи на човекот. За да се прими Господ, треба да се има подобен за тоа благоустроен ум; за да се прими Господ, треба да се има срдечна добра волја за тоа, треба да се има смирени чувства. Така архангел Гаврил му ја објасни службата на Предвесникот на праведниот Захариј, таткото на Предвесникот, кога го возвести неговото зачнување и раѓање. „Тој (Предвесникот)“, рече Архангелот, „многумина од синовите Израилеви ќе ги обрати кон нивниот Господ Бог. И ќе оди пред Него во духот и силата на Илија за да ги обрати срцата на татковците кон децата, и непокорните – кон умот на праведните, па да Му приготви на Господ народ совршен“ (Лука 1, 16–17).
„Покајте се“, му возгласуваше на човештвото светиот Предвесник, „спознајте дека сте грешници, дека сте суштества паднати и во погибел, дека се наоѓате во челуста на вечната смрт, дека имате потреба од спасение“.
Покајте се: зашто се приближи Царството Небесно т.е. настана блаженото време и Самиот Бог набргу ќе се јави меѓу вас; ќе се јави, иако во смирен образ на човек, но со семоќна власт на Бог. Он ќе ја сруши власта на смртта, ќе ги извлече од погибелната пропаст и ќе им дарува вечно блаженство на оние кои ќе ги насочат умот и срцето кон Него за да Го примат, оние кои ќе се подготват себеси да Го примат преку отфрлање на гревовниот живот, преку освестување на својата погибел, преку освестување на неопходноста од спасение и од Спасителот, преку одлучност да Му последуваат и да се во послушание на Богочовекот. Оној кој не ја освестил својата гревовност, својот пад, својата погибел, не може да Го прими Христос, не може да поверува во Христос, не може да биде христијанин. Што ќе му е Христос на оној кој самиот е и разумен, и добродетелен, кој си е задоволен од себеси, кој се смета себеси достоен за сите награди земни и небесни? Што ќе му е Христос на оној кој, немајќи ги потребните сознанија за Бог и за човекот, не сака да размислува за вечноста, туку е целосно потонат во земни грижи и наслади, како да е вечен на земјата? Јован ја избра за проповед пустината. Далеку од секојдневните работи, од трулежните предмети на приврзаност и острастеност, луѓето полесно се вознесуваат со умот кон Бог, кон вечноста, полесно ја исполнуваат духовната наука за богоугодните добродетели, влез за кои е вистинското покајание. Пустината таинствено ја изобразуваше духовната состојба на човештвото, кое се беше предало себеси на суета, кое се беше лишило себеси од суштинското добро и достоинство.
...Не е доволно да се избере за живеење место погодно за покајание; не е доволно да се остави имотот, роднините и пријателите, да се пресечат блиските и чести односи со светот – не е доволно тоа. Тоа се само помошни средства кон покајанието; тоа се дејства кои мора да му претходат на покајанието. Покајанието е таа пустина во која е сокриено духовното богатство на спасението; за да се купи таа пустина, треба да се продаде сиот свој имот (Матеј 13, 44). Откако ќе се продаде имотот т.е. ќе се остави материјалното и ќе се раскинат врските со светот, треба да се донесат плодови достојни на покајание, за тоа да биде дејствително и да ја достигне својата цел. За покајанието да биде дејствително, да ни донесе спасение и вечно блаженство, треба во самите себе, во нашите души да стекнуваме покајание; треба самиот наш дух да се скруши и смири од тага по Бог, која се раѓа од осознавањето и чувствувањето на сопствената гревовност; треба да се исфрли од себе високоумието во каков и да е облик тоа во нас. При високо мислење за себеси, невозможно е да се има покајание. Една неправилна мисла за себе може да воведе во душата високоумие, да го храни, поддржува и укрепува во неа, да ја направи душата неспособна за покајание. Високото мислење за себеси е гордост, толку мрска пред Бог! Високоумието е таа глупава, слепа и погубна страст, која го симна од небото светлиот ангел и го направи мрачен демон! Високоумието е тој смртоносен отров кој древната змија го изли во човечката природа. Високоумието е болест на нашиот дух незабележлива за оние што не се грижат за своето спасение, но болест толку силна и значајна што го става човекот, според неговата душа, во редот на отфрлените и непријателски на Бог духови. Заразениот од високо мислење за себеси не е способен да стане причесен на Бог. За такво приопштување неопходно е целосно отфрлање на високоумието.
...А какви биле срдечните чувства, каков срдечниот залог, какво било настроението на умот кај старозаветните угодници Божји? Нивен срдечен залог било смирението, а настроението на умот – соодветното смиреноумие. ...Такво настроение им било потребно на современиците на Богочовекот за да Го примат; такво настроение е потребно и денес за да се прими Христос, за да Му се приопштиме на Христос. Потребно е, потребно е да се отфрли високоумието. Потребно е да се освести сопствената гревовност, сопствениот пад, сопствената погибел – потребно е покајание т.е. да се покаеме за сторените прегрешенија, да го оставиме гревовниот живот, да влеземе во вистинско богопознание и богослужење.
...Светиот Предвесник, сакајќи да ги врати своите современици и сонародници Израилци кон смирението и смиреноумието на нивните блажени праотци, меѓу кои е Авраам, на почетокот од својата проповед им ја даде на своите слушатели како особено важна следната поука: „Не почнувајте да зборувате во себе: ‘Го имаме таткото Авраам!’“ Проникливо големиот Јован Предвесник ги насочи првите зборови од проповедта против главната народна болест, против погубното високоумие. ...Тој им вели: Отфрлете го вашето плотско умување, кое за вас е веќе вечна смрт, кое ќе ја запечати во вас вечната смрт доколку останете во него (Рим. 8, 6)! Знајте дека Авраам Му благоугоди на Бог со вера (сп. Рим. 4, 3), дека Авраам Му служеше на Бог во дух и вистина, и затоа потомството Авраамово е духовно, ги опфаќа сите луѓе кои имаат стекнато вистинска вера во Бог, без какво било плотско учество на граѓанска народност, зашто Авраам е татко на сите необрезани што веруваат и татко на обрезаните, но не на оние кои обрезанието само го примиле, туку кои и врват по стапките на верата на нашиот татко Авраам (сп. Рим. 4, 11–12). Напразно вие, опиени од високоумие и гордост, опиени од плотско умување, кое произлегува од паднатиот ангел, ги презирате, ги унижувате другите народи! Нека се тие и толку отуѓени од вистинитите сознанија за Бог, и толку мртви со срцето за да можат да се наречат камења, јас ви велам дека Бог може и од тие камења да подигне чеда Авраамови (сп. Матеј 3, 9)! Не почнувајте да говорите во себе „го имаме таткото Авраам“, затоа што со такво надмено мислење за себе вие го унижувате секое духовно сродство; и полошо! – секоја блискост и однос меѓу вас и Авраам.
...Светиот евангелист Лука кажува дека великиот Јован Предвесник, поучувајќи ги Израилците да го отфрлат високоумието и погубната надменост дека произлегуваат по плот од Авраам, го нарекол целиот народ „породи змиини“ (Лука 3, 7). А пак светиот евангелист Матеј вели дека Јован ги нарекол „породи змиини“ садукеите и фарисеите (Матеј 3, 7). Самиот Спасител на светот ги нарече книжниците и фарисеите „змии и породи аспидини, кои не можат да ја избегнат пресудата во геената“ (Матеј 23, 33). Ова значи дека називот „породи аспидини“ не било само силен израз туку и пресуда на судот Божји изречена од Самиот Син и Слово Божјо, изречена од Светиот Дух Божји преку Јован. Змија и аспида овде се нарекува паднатиот ангел – сатаната. Заразените од високоумие, кои се нарекуваат себеси чеда и племе Авраамово, се наречени чеда и племе на сатаната, наречени се и прогласени за такви од Самиот Бог. Вие сте од вашиот татко ѓаволот, им возвести Господ на Јудејците кога тие, беснеејќи од гордост, се беа дрзнале да се наречат себеси, стоејќи пред лицето Господово, не само чеда Авраамови туку и чеда Божји; вие ги творите делата на вашиот татко, и похотата на вашиот татко сакате да ја творите (Јован 8, 14; 44). Вие сте ги стекнале и дејството и настроението на сатаната; и вашата волја е согласна со волјата на сатаната; и умот ви е насочен во целата полнота да се угледувате на него! Како чеда по плот на Авраам, замислувајќи си дека сте чеда Божји, вие според духот и настроението сте се сториле чеда на ѓаволот, негови ангели, негови сонаследници.
Зошто фарисеите, прибројани од Господ во редот на змиите т.е. на отфрлените духови, се наречени „породи на аспидата“, која претставува особен вид змија? Аспидата е сосема малечка, одвај забележлива змија, слепа, но наоружана со најсилен смртоносен отров. Така и гордоста е болест на душата, одвај забележлива, која често им се претставува на луѓето како најдлабоко смирение, која често луѓето ја сметаат за светост и бестрастие, но таа ја убива душата правејќи ја неспособна за каква било добродетел. Аспидата е слепа – слепа е и гордоста. Помрачениот од неа не Го гледа Бог и не знае за Него, лишен е од правилен поглед на себеси и на човештвото. Самата врата кон добродетелите – покајанието – е затворена, цврсто е заклучена од гордоста. Митниците и блудниците, чиишто гревови се толку јавни и груби, се покажаа поспособни да го примат покајанието и со него да го грабнат Царството Небесно, отколку заразените од високоумие јудејски првосвештеници и свештеници (сп. Матеј 21, 31).
Зошто Јован Предвесник го нарече целиот јудејски народ „породи аспидини“, а пред сè садукеите и фарисеите? Затоа што пред сè садукеите и фарисеите беа заразени од болеста на плотско умување и високоумие. Најмногу тие се величаа со потеклото од Авраам, со сродството со пророците; својата болест тие му ја предаваа на народот како негови началници и учители. Садукеите беа малубројни: главно беа од редот на попознатите мирјани; впрочем, садукеи беа исто така и најпознатите и најбогатите свештеници (Дела 5, 17). Тие не веруваа во идниот живот, не размислуваа за него, како што обично се случува со луѓе презаситени со изобилие на земни блага: не се занимаваа со изучување на верата, тонејќи во земни грижи и наслади, како богатиот човек опишан во Евангелието (Лука 16, 19), за кој сметаат дека бил садукеј. А во фарисеите спаѓаа мнозинството свештеници (Јован 1, 19; 24) и оние мирјани кои со особена усрдност го изучуваа Законот Божји, како светиот апостол Павле. Но фарисеите се занимаваа со богопознание без самоодрекување; не заради Небесата, туку заради својата земна положба, со цел да стекнат земни добра; од таа причина, со самото изучување на Законот Божји, на неговото слово, кое ја убива душата со вечна смрт, од изучувањето на Законот Божји заради човечка слава, заради устројување на својата материјална положба во човечкото општество, тие паднаа во бездната и мракот на плотското умување, непријателско на Бог. На тој начин фарисеите паднаа во иста душевна состојба како онаа на садукеите – состојба непогодна да се прими Месијата, непогодна да се принесат плодови на покајанието. Првите – не занимавајќи се со Законот Божји и не познавајќи го заради предаденост на светот, а вторите – сесрдно изучувајќи го Законот Божји и знаејќи го буквално, но со светољубива цел, еднакво станаа плотски луѓе, непријатели Божји, чеда ѓаволски. Беснеејќи со гордоста на својот татко, тие се фалеа со отфрлањето на Месијата; поверувал ли некој од кнезовите и фарисеите во Него? – велеа тие. Изговарајќи ги тие страшни зборови за вочовечениот Бог, тие ги дополнија со исто така страшни зборови за ближните, зборови кои го изразуваат нивниот срдечен залог, нивната адска гордост, нивниот презир и омраза кон човештвото вообличени во нив од неправилното изучување и поимање на богословието: овој народ, рекоа тие, кој не го знае Законот, проклет е! (Јован 7, 48–49). Точно! Таквата настроеност на умот, таквата состојба на срцето ги прави луѓето породи аспидини, чеда на ѓаволот и ѓаволи. Неспособни се тие за покајание, неспособни се тие да Му се приопштат на Бог, неспособни се да наследат спасение и блаженство, кои Семилосрдниот Бог им ги дарува бесплатно на оние што ја освестиле својата гревовност и што ја лекуваат со вистинско покајание. Уделот на бедните горделивци преполни со високоумие и плотско умување е вечната смрт, смртта на душата, која се состои во целосно отуѓување од Бог, во усвојување во себеси омраза кон Бог и човештвото – таа омраза со која се зарази себеси сатаната и која им ја предава на сите што ќе стапат во општење со него. Уделот на бедните по нивното разделување од телото и потоа по соединувањето со воскреснатото тело е вечно темнување во адскиот затвор, вечно истоштување во адските маки. Змии, породи аспидини, им возвести Господ, како ќе ја избегнете пресудата во геената? (Матеј 23, 33). Ова значи: невозможно им е на заразените со високоумие, кои во себе го возвеличиле своето јас, да ја избегнат пресудата на Страшниот суд Божји, доколку не се потрудат да се исцелат себеси од високоумието со покајание и самоодрекување.
Светиот апостол Павле, иако по потекло бил од израилскиот народ, од коленото Венијаминово, иако бил Евреин од Евреите, по учењето на Законот – фарисеј, иако бил непорочен според тогашното јудејско сфаќање на Законот, ги отфрлил сите тие плотски и времени предимства заради посовршеното, дадено од Христос, предимство духовно, вечно, суштествено, божествено. Светиот Павле ги отфрлил предимствата по плот како препреки кон стекнувањето на Христос: тие навистина служат како огромна препрека. Што беше за мене придобивка, вели Апостолот, заради Христос го сметав за штета. Затоа сметам дека и сè друго е штета спрема преважното познавање на Христос Исус, мојот Господ (Филип. 3, 7–8). Еве го вистинското исполнување на поуката од великиот Јован Предвесник, а и од Светиот Дух, од почетокот на проповедта за покајанието. Павле, отфрлајќи го плотското умување и високоумие, сметајќи ги за душевни беди и причина за неспособност кон вистинското богопознание и богослужење, принесе обилен плод на покајанието: од фарисеј и гонител на Божјата Црква, стана вистински служител на Бог и Негов апостол.
...И денес гласот на оној што повикува во пустината, повикувајќи ги сите кон покајание, не е замолкнат. Затворена е устата на Јован со маченичка смрт, но тој не престанува да повикува од Евангелието. За да се слушне неговиот глас, потребно е добра волја: без добра волја, луѓето гледајќи не гледаат и слушајќи не слушаат, ниту пак разбираат (сп. Матеј 13, 13), а оние со добро срце го слушаат словото, го запазуваат и раѓаат плод во трпение (сп. Лука 8, 15). Со добра волја да ја примиме проповедта за покајанието. Откако ќе ја примиме, да не ја предадеме на заборав заради расеаност или некоја острастеност; да ја задржиме во умот, во срцето, да донесеме плодови достојни за покајание. Најпрво, да го отфрлиме високоумието и плотското умување, кои нè убедуваат да се гордееме со истакнато потекло од познат световен и свештенички род, со познати и богати роднини, со сопствен значај и богатство што сме ги имале живеејќи во светот, со различни душевни и телесни способности, со наша ученост и начитаност. Сите тие достоинства, дадени на човекот за одредено време, ништо не значат пред достоинството кое ни е дарувано во вечноста. Вечното, суштественото, духовното наше достоинство се состои во тоа што сме христијани. Цената со која ни е купено тоа достоинство е непроценлива. Не сте свои, ни вели Апостолот, купени сте по цена повисока од секоја друга: со прескапата Крв Христова. Прославете Го Бог во своите тела и во своите души, зашто се Божји (сп. 1. Кор. 6, 20). Бидејќи за секој еден од нас е дадена иста цена, тоа и духовното достоинство за секој еден од нас е еднакво. Нема Елини, ни Јудејци, варвари ни скити, робови ни слободни, туку сè и во сè е Христос (сп. Кол. 3, 11). ...Ова достоинство бара да имаме стравопочит кон него, заради него да имаме стравопочит кон самите себе, како кон садови во кои се чува непроценливо богатство, како кон храмови Божји. Должни сме усрдно да се чуваме себеси од секое зло како од осквернување понижувачко за нас, да ги презираме сите плотски предимства како ништожни пред нашето духовно достоинство и како несвојствени за него. Таква треба да биде светата гордост на обновената природа, како што рече преподобниот Исаија Отшелник: таа (светата гордост) да ја оградува оваа природа од морално унижување. Прекрасното, возвишеното природно својство на презир кон гревот, во нашата падната природа се изопачи во презир кон ближниот, во порочните високоумие, самољубие и гордост.
Пред да ја завршиме беседата, одново да се навратиме на проповедта на Јован, да ја обновиме нејзината содржина во умот за да не бидеме само нејзини слушатели туку и исполнители, за да донесеме плод достоен за покајание. Светиот пророк Исаија, седум века претходно предвозвестувајќи за службата на Предвесникот, ја изложи содржината на неговата проповед вака: Гласот на оној што вика во пустината говори: „Пригответе Му пат на Господ, прави направете ги патеките за нашиот Бог; секој дол да се исполни, секоја планина и рид да се снизат; кривините да се исправат, и нерамните патишта да бидат израмнети; и ќе се јави славата Господова, и секоја плот ќе го види спасението од Бог... Еве Го вашиот Бог! Ете, Господ Бог иде со сила и мишката Негова е со власт (Иса. 40, 3–5; 10 и Лука 3, 4–6). Веќе видовме дека Светото Писмо ги нарекува во душата човечка пат Господов и патеки Негови соодветните настроение на умот и срдечни чувства. За да се стекнат овие, треба да се исполнат сите долини т.е. по сите надолни непроодни места треба да се направат насипи за Господ да може лесно да помине: треба да се остави пијанството, прејадувањето, прељубата, плотските наслади, т.н. невини игри и разоноди – со еден збор, сè што претставува плотски и гревовен живот, сè што го снизува човекот до достоинството на бесловесните скотови и ѕверки. Треба тие да се заменат со ним спротивните добродетели: воздржание, трезвеност, целомудрие. Гревовниот и плотски живот го препречува патот на Господ во човечкото срце. И уште: треба да се смири и израмни секоја планина и рид т.е. да се срамнат во душата високоумието и гордоста во сите нивни облици, и во оние што изгледаат големи како и во најситните. Најпосле, треба да се отфрлат сите неправилни и своеволни сфаќања за верата, тие стрмни и остри патеки, и наполно да се потчиниме на Божјата наука, која во целост неискривена се чува во едната Православна Источна Црква. Тогаш сите кривини ќе се исправат, сите нерамнини ќе се измазнат: патот за Господ ќе стане потполно слободен; секој човек лесно ќе добие спасение. Спасението влегува во душата заедно со влезениот во неа Господ. Амин.
(Беседа напишана по пристигнувањето во Бабаевскиот манастир на свети Николај во 1861 година.)
Извор: ПРЕМИН бр.67/68